Anna Krzewska
pedagog, psycholog, pracuje w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii nr 1 "SOS" jako socjoterapeuta

KRYZYS INICJATYWY – POCZUCIA WINY ORAZ JEGO ZNACZENIE DLA FUNKCJONOWANIA W PÓŹNIEJSZYM ŻYCIU

Inicjatywa

Kryzys ten zgodnie z koncepcją Eriksona jest charakterystyczny dla wieku zabawy, który rozpoczyna się około czwartego roku życia i kończy się pójściem do szkoły. Jest to okres intensywnego wykorzystywania umiejętności i możliwości zdobytych w poprzednich etapach. Dziecko teraz bardzo dobrze się porusza i umie efektywnie posługiwać się mową. Czynności te nie absorbują już jego uwagi, wykonuje je spontanicznie, aby zrealizować inne cele. Chodzi i biega, bierze przedmioty i dość precyzyjnie manipuluje nimi, opowiada i zadaje pytania. Sprawia wrażenie, że jest go wszędzie pełno. Jeżeli pomyślnie rozwiązał konflikt poprzedniego okresu, to kształtuje się w nim cnota woli. Jego wielka aktywność jest w jakiś sposób ukierunkowana. Dlatego kluczowym dla tego etapu pojęciem w koncepcji Eriksona jest inicjatywa.

Wyobraźnia

Nową jakością w tym wieku staje się wyobraźnia. Rozwój poznawczy jest na tyle zaawansowany, że dziecko jest w stanie wyobrażać sobie siebie samego w różnych rolach. Wykorzystuje tę umiejętność w zabawie. Jednak zabawa i fantazja ma swój ważny rozwojowy cel. Pozwala radzić sobie z problemami tego okresu, eksperymentować z różnymi rolami i zachowaniami, wyjaśniać otaczający świat, radzić sobie z emocjami. Obszar fantazji jest też obszarem konfliktów.

Poczucie winy

Erikson zwraca uwagę, że energia życiowa dziecka w tym wieku skierowana jest na walkę z potencjalnymi rywalami, również z rodzicami. Prowadzi ono podbój świata, który jest już opanowany przez starszych. Zaczyna rywalizować z rodzicem tej samej płci o przywileje. Psychoanaliza podkreśla znaczenie kompleksu Edypa w tym okresie życia. Pomyślne rozwiązanie tego konfliktu ma ogromne znaczenie dla rozwoju moralnego. Dzięki przejściu od rywalizacji z rodzicem tej samej płci do identyfikacji i przyjęcia jego wartości i celów, zaczyna się tworzyć sumienie dziecka. Naturalnie internalizuje ono normy wyznaczone przez ojca lub matkę.

Dziecko wiedzione dążeniem do wyrażania swojej inicjatywy, głównie w zabawie, wchodzi w konflikt z interesami innych ludzi. W fantazji dziecko kieruje energię przeciw rodzicom, którzy są od niego silniejsi i stanowią obiekt miłości i przywiązania. W ten sposób rodzi się niepokój o siebie, gdyż dziecko rejestruje swoją słabość wobec możliwości dorosłego i poczucie winy spowodowane fantazjami o zagarnięciu jego terytorium. Dlatego drugim kluczowym terminem jest poczucie winy.

Sumienie

Kierunek na drodze pomiędzy nieposkromioną inicjatywą i poczuciem winy wyznacza rozwijanie przez dziecko odpowiedzialności i moralności. Chodzi o to, aby zakończyło ono ten etap jako potencjalny nosiciel tradycji, a nie tylko instynktów. Erikson pisze o wewnętrznym podziale, który tutaj się dokonuje na część dziecięcą stanowiącą o bogactwie rozwojowym jednostki i część dorosłą pozwalającą na samoobserwację, samostanowienie i samokaranie. Tak powstaje zalążek sumienia.

Znaczenie kryzysu

Owocem pomyślnego rozwiązania tego kryzysu jest zdaniem Eriksona cnota przedsiębiorczości. Pozwoli ona w przyszłości w pełny i zrównoważony sposób posługiwać się inicjatywą oraz współpracować z ludźmi bez rywalizacji. Tak ukształtowany człowiek będzie miał rzeczowe podejście do wyobrażeń o sobie i przekonanie o wartości swojej i innych ludzi.

Natomiast niekorzystne warunki środowiskowe związane z nadmiernym karceniem i ograniczaniem ze strony rodziców mogą doprowadzić do utrwalenia postawy rywalizacji i koncentracji na aktywności. Grozi to w przyszłości przerostem ambicji, potrzebą bycia niezastąpionym oraz kompulsywnym dążeniem do sukcesów.

Drugim biegunem tej patologii jest bierność społeczna wynikająca z poczucia winy, spotęgowana karceniem i ograniczaniem. W późniejszym życiu osoba taka nadal będzie się poruszać pomiędzy agresją a poczuciem winy, będzie wartościować ludzi ze względu na cechy zewnętrzne, a jej moralność będzie sztywna i odwetowa.

BIBLIOGRAFIA:

Erikson, E,H.(2000). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Jabłoński, S., Smykowski, B. (2004). Osiągnięcia rozwojowe i zagrożenia dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym. W: A. Brzezińska, E. Hornowska (red.), Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy. Warszawa: Wydawnictwo naukowe Scholar.

Sęk, H.(1998). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: PWN

Szczukiewicz, P. (1998). Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.